Co z firmą po śmierci właściciela? Sukcesja, testament, spadek

korporacyjnych – informuje Agnieszka Grzywka-Kulas, adwokat.

Dziedziczenie firmy
Forma prawna	Co się dzieje po śmierci właściciela?
Jednoosobowa działalność gospodarcza	Przedsiębiorca powinien ustalić zarząd sukcesyjny, który będzie prowadził firmę do czasu zakończenia spraw spadkowych. Spadkobierca dziedziczy majątek firmy (zespół składników materialnych i niematerialnych służących jej prowadzeniu). Przedmiotem dziedziczenia nie jest jednak firma, numery ewidencyjne, koncesje czy zwolnienia. Spadkobierca, chcąc prowadzić działalność gospodarczą z wykorzystaniem mienia firmowego spadkodawcy, powinien założyć własną działalność.
Spółka cywilna	Prawa spadkowe powinny zostać ustalone na etapie konstruowania umowy spółki. Śmierć wspólnika powoduje wygaśnięcie stosunku prawnego z pozostałymi wspólnikami, tj. jeżeli w umowie spółki cywilnej nie zastrzeżono możliwości dziedziczenia praw i obowiązków wspólnika, „członkostwo” w spółce wygasa wraz z jego śmiercią, a jego majątek (w tym prawa i wierzytelności wobec pozostałych wspólników spółki cywilnej) są dziedziczone na zasadach ogólnych. Można jednak w umowie spółki zastrzec, iż na miejsce zmarłego wejdą spadkobiercy. W przypadku, gdy jest ich kilku, powinni wskazać jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa w spółce. Natomiast do tego momentu wspólnicy będą mogli sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.
Spółka jawna	Prawa spadkowe powinny zostać ustalone na etapie konstruowania umowy spółki. Prawa i obowiązki wspólnika mogą być zbywane jedynie, gdy przewiduje to umowa spółki. W innym wypadku spadkobiercy dziedziczą tylko majątek zmarłego wspólnika, w tym wierzytelności wobec spółki, a śmierć wspólnika jest co do zasady podstawą rozwiązania spółki. Jeśli natomiast umowa spółki przewiduje dziedziczenie praw i obowiązków wspólnika, konieczne jest odpowiednie potwierdzenie przez spółkę oraz zgłoszenie zmian do KRS. W przypadku wystąpienia kilku spadkobierców, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, do wykonywania praw spadkobiercy powinna zostać wskazana jedna osoba. Natomiast czynności dokonane przez pozostałych wspólników przed takim wskazaniem są wiążące dla spadkobierców.
Spółka komandytowa	Prawa spadkowe powinny zostać ustalone na etapie konstruowania umowy spółki. Śmierć komplementariusza (osoby reprezentującej spółkę i odpowiadającej swoim majątkiem) w spółce komandytowej stanowi przyczynę jej rozwiązania, chyba że umowa mówi inaczej. Jeśli natomiast wspólnik jest komandytariuszem, to jego śmierć nie jest powodem do rozwiązania spółki, a jego prawa i obowiązki podlegają dziedziczeniu. Podział jego udziału w majątku spółki między spadkobierców jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników. Dodatkowo przejecie praw i obowiązków wymaga potwierdzenia przez spółkę oraz zgłoszenia zmian do KRS.
Spółka kapitałowa	Warto zawrzeć stosowne postanowienia w umowie spółki oraz sporządzić zapisy w testamencie na wypadek śmierci. Udziały i akcje podlegają standardowemu dziedziczeniu, a śmierć wspólnika/akcjonariusza nie jest podstawą do rozwiązania spółki. Konieczne jest jednak zbadanie umowy spółki, która może określać ograniczenia w zakresie dziedziczenia praw i obowiązków.
Źródło: Bankier.pl na podstawie wypowiedzi Agnieszki Grzywka-Kulas oraz Roberta Nogackiego

– Jak już wskazano wyżej, działające przedsiębiorstwo prowadzone w większości popularnych form można odziedziczyć, jednak trzeba o to zadbać wcześniej (na przykład w umowie spółki). Dziedziczeniu podlegają również udziały w spółce z o.o. czy akcje spółki akcyjnej. Najtrudniejsze wydaje się odziedziczenie praw i obowiązków partnera w spółce partnerskiej, bowiem warunkiem sine qua non wstąpienia do takiej spółki jest posiadanie stosownych uprawnień do wykonywania wolnego zawodu – mówi Robert Nogacki, radca prawny z Kancelarii Prawnej Skarbiec.

Testament skraca procedury spadkowe

Przedsiębiorca, który chce zapewnić ciągłość działania swojej firmy po swojej śmierci, powinien podjąć odpowiednie kroki prawne. W tym celu najprostszym rozwiązaniem jest sporządzenie testamentu, w którym ewentualnie zostanie zwarty zapis windykacyjny. Testament, a dokładniej wskazanie spadkobiercy, niewątpliwie uchroni majątek przed jego rozbiciem na części w przypadku wystąpienia kilku osób roszczących prawo do spadku.

Natomiast zapis windykacyjny umożliwi przekazanie wyznaczonej osobie oznaczonego przedmiotu spadku. – Jeśli właściciel nie pozostawi testamentu, majątek dziedziczy zasadniczo najbliższa rodzina, co oznacza, że najczęściej zostaje on podzielony na części, odpowiadające wszystkim dopuszczonym do dziedziczenia. Postępowanie spadkowe często trwa jednak na tyle długo, że przedsiębiorstwo przestaje funkcjonować. Zazwyczaj wygasają umowy zawarte z pracownikami, rozwiązywane są umowy leasingowe czy kredytowe. Może się więc okazać, że spadkobiercy oprócz majątku, odziedziczą również długi zaciągnięte podczas funkcjonowania firmy oraz powstałe w wyniku śmierci jej właściciela – wyjaśnia Agnieszka Grzywka-Kulas.

Spadkobierca ma możliwość przyjęcia spadku wprost, co wiąże się z odziedziczeniem ewentualnych długów, z dobrodziejstwem inwentarza, czyli odpowiada za długi spadkowe do wysokości spadku oraz ma możliwość odrzucenia spadku. Na podjęcie decyzji ma 6 miesięcy, po tym okresie brak jakiegokolwiek oświadczenia spowoduje nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Co zrobić, żeby firma nie przestała działać po śmierci właściciela?

Jednoosobowa działalność gospodarcza jest formą prawną najczęściej wybieraną przez przedsiębiorców. Nie wymaga sporządzania skomplikowanych umów, statusów czy posiadania kapitału zakładowego. Jednak w kontekście dziedziczenia niesie za sobą ograniczenia. Problem pojawia się w przypadku kontraktów handlowych, koncesji, licencji czy wszelkiego typu zezwoleń, które bezpośrednio związane są z sobą właściciela. Z chwilą jego śmierci nie przechodzą na spadkobierców, czyli dochodzi do ich wygaśnięcia. Dlatego tak istotne jest, alby w porę podjąć odpowiednie działania, które będą miały na celu zabezpieczenie firmy na wypadek śmierci właściciela czy przejścia na zasłużoną emeryturę.

Dobrym rozwiązaniem jest ustanowienie zarządu sukcesyjnego (przepisy weszły w życie 25 listopada 2018 r.) czy przekształcenie jednoosobowej dzielności w spółkę handlową lub kapitałową. Zarząd sukcesyjny ma na celu umożliwienie funkcjonowania firmy na takich samach zasadach, jak przed śmiercią właściciela, do czasu załatwienia spraw spadkowych. Jednak, aby mogło tak się stać, konieczne jest przygotowanie planu sukcesji. – Zgodnie z art. 125 ustawy o zarządzie sukcesyjnym regulacje o sukcesji mają zastosowanie dla firm, których właściciele zmarli po 24 listopada 2018 r. Aby jednoosobowa firma mogła zachować ciągłość od dnia śmierci jej właściciela do podziału spadku, przedsiębiorca, co do zasady, jeszcze za życia powinien powołać tzw. zarząd sukcesyjny – mówi Agnieszka Grzywka-Kulas.

Innym rozwiązaniem jest przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę. Wówczas osoby, które mają przejąć ster jeszcze za życia właściciela firmy, mogą stać się jego wspólnikami. Istotne jest jednak ustalenie w umowie spółki wszystkich kwestii spadkowych, a mianowicie wskazanie, czy spadkobiercy zmarłego wspólnika wchodzą do spółki, czy może otrzymają równowartość przypadającego im udziału.

Zarząd sukcesyjny – jak ustanowić, zasady

Na barkach zarządcy sukcesyjnego spoczywa opieka nad firmą po śmierci jej właściciela. Przy czym osoba mająca pełnić taką funkcję musi zostać wyznaczona jeszcze za jego życia lub w ciągu dwóch miesięcy od zgonu. W takim wypadku decyzję podejmuje spadkobierca – współmałżonek, osoba, która przyjęła zapis windykacyjny, bądź w przypadku jego braku – osoba, która przyjęła spadek.

Powołując zarządcę sukcesyjnego, należy pamiętać o zachowaniu formy pisemnej oraz co najważniejsze, zarządca musi zostać wpisany do CEIDG. Jeśli natomiast zostanie wybrany przez nowego właściciela przedsiębiorstwa, już po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego, wymagane jest sporządzenie aktu notarialnego.

Zarządcą sukcesyjnym może zostać każda osoba fizyczna, niekoniecznie spokrewniona ze spadkodawcą, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Do jego zadań należeć będzie m.in.:

• wykonywanie praw i obowiązków zmarłego przedsiębiorcy w sprawach dotyczących prowadzenia firmy,
• pełnienie obowiązków sądowych i pozasądowych związanych z kwestiami podatkowymi, ubezpieczeniem społecznym,
• podejmowanie działań w imieniu własnym oraz na rzecz następców prawnych przedsiębiorcy.

Zarządca sukcesyjny, prowadząc przedsiębiorstwo, ma obowiązek posługiwania się dotychczasową firmą, jednak z oznaczeniem „w spadku”. Należy również znaczyć, że zarządzając biznesem, nie ponosi osobistej odpowiedzialności za zobowiązania istniejące i zaciągnięte w ramach prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Jednak odpowiada na zasadach ogólnych w sytuacji wyrządzenia szkody spadkobiercom. Nie przysługuje mu również udział zyskach czy stratach wynikających z zarządzania przedsiębiorstwem, ale otrzymuje wynagrodzenie na zasadach właściwych dla zlecenia.

Należy podkreślić, że zgodnie z przepisami zarządca sukcesyjny może prowadzić firmę do czasu działu spadku, jednak nie dłużej niż przez okres dwóch lat od śmierci przedsiębiorcy. Przy czym w wyjątkowych sytuacjach sąd może przedłużyć ten okres do pięciu lat.

Co istotne, nowe przepisy o zarządcy sukcesyjnym wprowadziły możliwość tymczasowego posługiwania się numerem NIP oraz REGON przedsiębiorstwa zmarłego właściciela. Dodatkowo utrzymują w mocy decyzje administracyjne, co oznacza, że nie wygasają koncesje, licencje czy umowy o pracę. Dzięki temu następcy prawni mają możliwość kontynuacji prowadzenia działalności bez utraty jego ciągłości.

Zarząd sukcesyjny a zwolnienie z podatków

Przepisy o zarządzie sukcesyjnym wprowadziły nie tylko funkcję zarządcy sukcesyjnego, ale również zwolnienia podatkowe. Przed wejściem w życie ustawy z podatku od spadków i darowizn zwolnieni byli wyłącznie spadkobiercy blisko spokrewnieni ze zmarłą osobą. Obecnie przepisy te odnoszą się do wszystkich spadkobierców, niezależnie od linii dziedziczenia. Przy czym, aby było możliwe skorzystanie ze zwolnienia, muszą zostać spełnione określone warunki, a mianowicie:

• należy zgłosić nabycie firmy naczelnikowi urzędu skarbowego,
• prowadzić nabyte przedsiębiorstwo przez co najmniej 2 lata.

Obowiązki spadkobierców

W razie śmierci właściciela firmy ewentualni spadkobiercy muszą przeprowadzić postępowanie spadkowe, które ma na celu potwierdzenie nabycia spadku. – Odnośnie spółek prawa handlowego spadkobiercy muszą uzyskać potwierdzenie tytułu prawnego do udziałów, akcji lub ogółu praw i obowiązków w spółce. Będą mogli to zrobić w formie notarialnego poświadczenia dziedziczenia albo uzyskując postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Powinni również zapoznać się z zapisami umowy/statutu spółki, aby zweryfikować jak ten dokument określa wykonywanie praw wspólnika po jego śmierci przez spadkobierców. W związku ze zmianą składu osobowego wspólników spółki w związku ze śmiercią wspólnika-spadkodawcy najpewniej zajdzie konieczność zaktualizowania danych w KRS lub w innych rejestrach – wyjaśnia Robert Nogacki.

Przepisanie firmy na osobę trzecią

W przypadku jednoosobowej działalności gospodarczej nie mam możliwości przepisania jej na osobę trzecią. Jak wyjaśnia Agnieszka Grzywka-Kulas, możliwe jest zbycie przedsiębiorstwa w rozumieniu ogółu składników materialnych i niematerialnych wykorzystywanych do prowadzenia działalności gospodarczej. Jednak dane rejestrowe przypisane są do danego przedsiębiorcy. Jest natomiast możliwość upoważnienia innego przedsiębiorcy do korzystania z firmy, jeśli nie wprowadza to w błąd, przy czym może to rodzić różne skutki, np. podatkowe. Nie zmienia to faktu, że nabywca powinien założyć własną działalność gospodarczą (zarejestrować się w CEIDG, uzyskać NIP itd.). Niemniej jednak nazwa czy też nazwy, którymi firma się posługuje w obrocie, może być zbyta wraz z przedsiębiorstwem na zasadach ogólnych. Nabywca może nadal prowadzić firmę pod dotychczasową nazwą. Powinien jednak umieścić dodatek wskazujący na nowego nabywcę, chyba że strony postanowiły inaczej.

Prostsza sytuacja jest w przypadku spółki cywilnej. Można tu dokonać zmiany umowy spółki w taki sposób, że w miejsce jednego wspólnika wstępuje inny. Zmiana umowy wymagana jest również przy spółach osobowych (zwłaszcza spółki jawnej). Jak wskazuje Agnieszka Grzywka-Kulas, zasadniczo przeniesienie praw i obowiązków wspólnika wymaga zgody pozostałych wspólników albo zmiany umowy spółki, by umożliwiała takie zbycie. Należy pamiętać, że tego typu działania wymagają zgłoszenia do KRS.

Wspólnicy spółek kapitałowych, co do zasady, mogą zbywać swoje udziały czy akcje, chociaż umowa (statut) spółki może przewidywać w tym obszarze daleko idące ograniczenia. Dlatego przed podjęciem jakichkolwiek kroków należy sprawdzić zapisy umowy spółki. W tym przypadku również zmiany wymagaj zgłoszenia do KRS.

Katarzyna Rostkowska